Madenler insanların var olduğu zamandan beri her zaman var olmuştur. Tarih derslerinde bile kocaman zamanların içine kapsayan dönemler bile madenlerin adını almıştır. Örneğin: Tunç çağı, Demir çağı gibi dönemlerden insanlık geçmiştir. İnsanlık mağarada yaşarken keşfettiklerini bırakamamış, teknik ilerleme ile birlikte kendi mağaralarını yaratmaya devam etmiş. Günümüzde maden türleri çok çeşitlenmiş halde, bunların her birine değinmek eksik bilgi vermemize sebep olur. Bartın’nın Amasra ilçesinde, 14 Ekim günü kömür madeninde, grizu patlaması meydana geldi. Şu ana kadar 41 kişi hayatını kaybetti, yaralı madencilerin de tedavisine de devam ediliyor. Bu olaydan sebep biz daha çok kömür madeni üzerinde duracağız ve maden teknolojisinin genel bir serüvenine çıkacağız.

KARA ELMAS

Kara elmas olarak bildiğimiz kömür madeni en önemli fosil yakıtlardan biridir. Bitkilerin çıkardığı kalıntılar kömürün oluşmasına sebep olur. Ağırlıklı olarak karbon bileşeninden oluşur. Hidrojen, oksijen, azot gibi bazı maddelere rastlamak mümkündür. Bu diğer bileşen maddeler ise kömürün kalitesini belirler. Bunu örneklendirmek gerekirse: Antrasit tipi kömür içerisinde %95 oranında azot bulunur. Azot bu kömürün enerji olarak daha fazla yanmasını sağlar. Bu tarz farklılıklar sebebiyle kömür; elektrik, ısınma, demir-çelik gibi farklı farklı endüstriyel alanda kullanılmaktadır. Tarihte kömüre dair ilk bulgulara Çin’de rastlanır. Milattan önceki yıllarda Çin’de kömür üretimi olduğu bilinir. Roma döneminde ise kömür, demir işlemede kullanılmıştır. Maden ve madencilik süreçleri ile ilgili ilk basılı eser ise 1556 yılında George Bauer tarafından yayınlanmıştır. Bu kitabın ilk çevirisi ise eski ABD başkanlarından Harbert Hoover ve eşi Lou Hoover tarafından İngilizceye çevrilmiştir. Kömürün yoğun olarak kullanılması ise sanayi devrimi ile başlamıştır. Kömür, demir-çelik madeninin işletilmesi dışında sanayi devrimi ile birlikte buharlı makinelerin itiş gücü olarak kullanılmıştır. O günden bugüne kömürün kullanımı devam etmektedir.

DÜNYADA KÖMÜR KULLANIMI

T.C Enerji Ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın en son açıklanan verilerine göre Kömür, 2021 yılında dünya genelinde %26.9’luk pay ile petrolden sonra kullanılan 2.yakıttır. Elektrik üretiminde ise %35.9 pay ile birinci sırada yer alır. Dünya genelinde ise BP’nin açıkladığı rapora göre Çin dünya genelinde kömür tedarikinde birinci sırada yer alıyor. Türkiye ise bu sıralamada onuncu. Çin geçmişte olduğu bugün de kömür ile bağlantısı durmaktadır. Dünya’da kömürden çıkan enerjiye ihtiyaç azalırken Çin’de halen kömür işletmeciliği büyümektedir. Ukrayna krizi ile birlikte bu kömür enerjisine azalan ihtiyaç tekrar büyüyebilir.

RUHR BÖLGESİ

Dünyada kapatılan madenlerin en bilineni Ruhr bölgesinden çıkarılan kömür madenleridir. Bu bölge George Bauer tarafından keşfedilmiştir. Kitabında çizdiği resimlerden birinde George Bauer bir çobanın yerin en fazla 10 metre altını kazar ve moladaki çobanın burada yaktığı ateş çok geç söner. Bu resmin üzerine de Ruhr bölgesi keşfedilmiş olur ve İkinci Dünya Savaşı’na kadar bölge önemli bir yer halini alır. Hikayesinin dışından bölgenin gelir kaynağı kömür ve çelik işletmelerinden geliyordu. Madenlerin kapatılması ile bölgenin hedefi bilişim, lojistik ve alternatif enerji merkezi olma eğilimindedir. Ruhr bölgesi sanayi devrimi ile birlikte daha da önemli bir hale gelmiştir ve bu bölgeye içeriden ve dışarıdan iş gücü sağlanmıştır. İkinci dünya savaşından sonra ise artan maliyetler, çevre sorunları, yeni gelişmiş üretim sistemleri ile birlikte madenler yavaş yavaş kapatılmaya başlanmıştır. 2015 yılında ise Alman hükümeti tüm maden ocaklarının kapatılması yönünde kesin karar almıştır. UNESCO Dünya Mirası listesine giren Zeche Zollverein kömür madeni, bölgenin en büyük kömür madenidir. On iki adet kömür kuyusu ile pasta dilimin andıran şekli vardır. Burası 1993 yılında kapanmış ve 16 Aralık 2001 tarihinde Unesco tarafından koruma listesine alınmıştır. İşletme olmasının yanı sıra mimarisi ve teknolojik alt yapıları listeye girmesini sağlamıştır. Burada bugün tasarım müzesi vardır ve birçok etkinliğin yapıldığı alanlar mevcuttur. Güney Galler’de bulunan Blaenavon Kömür Madeni’de burası gibi müze olan, kapatılmış başka madenlere örnektir. Peki kömür üretimi hep böyle basit mi? Tabi ki hayır. Bu madencilik ölüm riski de barındırıyor. Türkiye’de grizudan kaynaklı pek çok madenci yaşamını kaybetmiştir.

GRİZU NEDİR?

Grizu maden ocaklarında belli bir konsantrasyondan sonra yanıcı hale gelen yanıcı gazdır. Kömür madenlerinin metan gazıdır ve doğal gazın bileşenidir. Sera gazları içindedir ve küresel ısınmada önem olarak ikinci sıradadır. Yasalar doğrultusunda grizunun havadaki hacmi %1’in üzerine çıktığında madenin boşaltılması gerekir. Patlamanın gerçekleşmesi için en az %12 oranında oksijen gerekir. Havada %5 oranına gelmesiyle de patlayıcı özelliği taşır. Açık ateş, fazla ısınan yüzey, sürtünme ve elektrikle oluşan kıvılcım bu gazı tutuşturur, böylece grizu patlaması gerçekleşmiş olur. Derinlik, eğim, üretim yöntemi gibi faktörler riski değiştiren faktörler arasındadır. Dünya’da büyük maden kazaları 14 Ekim de Amasra’da gerçekleşen, grizu kaynaklı maden faciasında 110 işçinin 41 tanesi yaşamını kaybetti. Kurtarma çalışmaları ise 15 Ekim’de sonlandırıldı.

DÜNYA’DA YAŞANAN BAZI BÜYÜK FACİALAR

1-    Corriere Maden Faciası: En acı sayılabilecek maden facialarından biridir. Kuzey Fransa sınırları içinde bulunan, 10 Mart 1906 tarihinde gerçekleşmiştir. Madende 2000 kişiden fazla çocuk ve yetişkin işçi çalışıyordu, patlamada 1060 kişi yaşamını kaybetti. Yangın, madenin 270 metre derinliğinde başladı. Hemen söndürülemeyen yangına maden kapatılarak müdahale edilmeye çalışıldı. Bu müdahalede amaç oksijen akşını durdurmaktı. Ertesi sabah saatlerinde 1795 işçi madendeyken patlama meydana geldi ve 1060’ı yaşamını yitirdi. Avrupa’nın en büyük maden faciası olarak kayıtlara geçmiştir.

2-    Monongah Maden Faciası: 6 Aralık 1907 yılında Batı Virginia’da gerçekleşti. Firmaların düzgün kayıt tutmamasından kaynaklı 500 civarında ölü olduğu söylenmektedir. Açıklanan rakam ise çoğunun İtalyan göçmenlerden oluştuğu 362 kişidir. Bu kaza ise ABD’de en büyük maden kazası olarak kayıtlara geçmiştir.

3-    Benxihu Maden Faciası: 26 Aralık 1942 yılında gerçekleşmiştir. Maden Japonya ve Çin’in ortak işletmesiydi. Çıkan yangında Japon yetkililer madeni kapattı ve işçileri ölüme mahkum etti. Çıkan patlama ile 1549 kişi yaşamını kaybetti

TÜRKİYE’DE YAŞANAN BÜYÜK FACİALAR

1-    Armutçuk Maden Faciası: 7 Mart 1983 tarihinde Türkiye Taşkömürü Kurumu’na (TTK) bağlı, Zonguldak’ın Ereğli ilçesinde bulunan kömür madeninde grizu patlaması meydana geldi. Patlamada 103 kişi hayatını kaybetti

2-    Kozlu Maden Faciası: 3 Mart 1992’de ise yine TTK bünyesinde bulunan, Zonguldak’ın Kozlu ilçesindeki madende aynı sebepten patlama meydana geldi. Patlamada 263 kişi yaşamını yitirdi

3-    Soma Maden Faciası: 13 Mayıs 2014’te taşeron bünyesinde bulunan, Manisa’nın soma ilçesinde kömür tozundan kaynaklı grizu patlaması gerçekleşti. Patlamada 301 madenci hayatını kaybetti. Bu maden faciası Türkiye tarihinde en çok ölümün gerçekleştiği faciadır. Dünya sıralamasında ise 25. Sıradadır.

Günümüzde maden faciaları önlenebilir hale gelmiştir. Bunların arasında “Yaşam Odaları” çok önemli konumdadır.

YAŞAM ODALARI

Yaşam odaları madenlerde olası bir kaza durumunda kuru gıda, hava, ecza dolabı, su gibi ihtiyaçların bulunduğu facia anında kullanılabilecek kabinlerdir. Göçük durumunda dışarısı ile iletişimi sağlayacak araçlar bulunur. Olası bir yangın için de yangın söndürme tüpü mevcuttur. Sığınma odaları 4 kişiden 34 kişinin sığabileceği kapasitede yapılabilir. Odalar da en az 36 saat solunabilir hava bulunur ve zehirli gazlara karşı filtreler mevcuttur. Kömür madenleri için CoalSAFE modelleri bulunur. Bu modelde 96 saat dışarıdan bağımsız şekilde çalışabilir.